1. Dil ve Toplum
1.1. Yan Katman Etkisi
- Taraflardan birinin birine bir baskı (zorlama) olmaksızın aralarındaki siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel ilişkiler sebebiyle birbirlerinin dillerinden az veya çok etkilenmesi.
- Latin ve Yunan dilleri arasındaki ortak ögeler örnektir.
1.2. Alt Katman Etkisi
- Bir toplum başka toplumları siyasî egemenliği altına aldığında, egemen toplumun dilinin, egemenliği altındaki toplumların dilinden etkilenmesidir.
- Fethedilen toplumun dili, hâkim toplumun diline sözcük, yapı veya ses özellikleri aktarabilir.
- Yunanca, Arapça, Farsça gibi dillerden Türkçeye geçen sözcüklerin bir kısmı bu yolla olmuştur.
- Aynı şekilde ABD’de yerli dillerden İngilizceye geçen kelimeler de alt katman etkisine örnektir.
1.3. Üst Katman Etkisi
- Bir toplumun başka toplumlar üzerinde siyasî egemenlik kurması sonucu dilinin egemenliği altındaki toplumların dillerini etkilemesidir.
- Egemen toplumun dili yönetim, eğitim ve kültür alanlarında baskın hâle gelir.
- Sovyet döneminde Rusçanın Türk toplulukları üzerindeki etkisi ya da Hindistan’da İngilizce’nin yaygınlaşması bu duruma örnektir.
- Cezayir’de Arapların Fransızcayı iyi derece bilmesi de aynı şekilde.
1.4. Egemen Kültür Etkisi
- Bir toplumun başka bir toplum üzerinde siyasî bir egemenlik olmaksızın din, medeniyet veya kültür alanlarında etkili olması sonucu ortaya çıkan dilsel değişimdir.
- Uygurların Maniheizm ve Budizm’i benimsemeleriyle Çince ve Sankritçeden çok sayıda dinî terim ve kelime almaları.
- Karahanlılar döneminde İslamiyet’in kabülüyle Arapça ve Farsça kelimelerin Türkçeye girmesi, Arap alfabesinin benimsenmesi.
- Tanzimat’tan sonra Batı etkisiyle Türkçeye Fransızca, Almanca ve daha sonra İngilizce kelimelerin girmesi.
1.5. İki Dillilik
- Bir topluluk, grup veya birey, farklı katman etkileri sonucu iki dili bir arada ve işlevsel olarak kullanabiliyorsa buna iki dillilik denir.
- Almanya’da yaşayan bazı Türk ailelerde çocuklar evde Türkçe, dışarıda Almanca konuşur.
2. Dil ve Kültür - Millî Kültür
- Kültür: (Lat. colere cultura); tarım, üretme, yetiştirme.
- Bir toplumu millet hâline getiren ve milletten millete değişen değerler bütünüdür.
- Maddî Kültür: Alet, giyim, ev, yemek vb.
- Manevi Kültür: Dil, din, tarih, hukuk, ahlâk, gelenek-görenek vb.
- Dil, kültürün ilk ve temel ögesidir; bir kültür yaratıcısıdır.
- Dil olmadan felsefe, bilim, sanat eserleri tam anlamıyla üretilemez ve iletilemez.
- Dil, bir toplumun duygu, düşünce, tarih ve bilinç birliğini sağlar; millî birlik ve beraberliğin temel taşıdır.
- W. Humboldt: “Bir milletin dili ruhudur, ruhu da dildir.”
- Atatürk: “Türk milleti demek, Türk dili demektir.”
- Dil ve kültür ilişkisi örnekleri:
- Arapçada devenin rengini gösteren yüzlerce kelime Arap toplumunun yaşam biçimi ve deve kültürüyle bağlantılı.
- Türkçede at türleri ve renkleri Türk toplumunun kültürel odakları.
- Eskimolar Karın türlerini ve durumlarını göstermek için yüzlerce ayrı kelime.
- Atasözleri, deyimler ve argo söz dağarcığı Toplumun değer yargıları ve kültürü hakkında ipuçları verir.
Quote
“Dil, kültürün aynasıdır ve kültürü nesilden nesile taşıyan en etkili araçtır. Bir dili öğrenmek, sadece iletişim kurmak değil, o toplumun yaşama biçimi, değerleri ve karakteristik kültürüyle bağ kurmaktır.”
3. Dil ve Düşünce
- “Dil mi önce gelir, düşünce mi?”
-
Düşüncenin Dile Bağımlı Olduğunu Savunanlar:
- Bu görüşe göre dil olmadan düşünce olamaz. Karmaşık düşünme ve konuşma yeteneği insanı diğer canlılardan ayırır ve bu ikisi iç içedir.
- Platon: “Düşünme sessiz bir konuşmadır.” diyerek düşünceyi dilden ayırmaz.
- Lev Vygotsky: “Düşünme = dil + ses” formülünü öne sürerek düşüncenin ancak dille var olabileceğini iddia eder.
- Leibniz: “Dil, aklın aynasıdır.”
- Wittgenstein: “Dilimin sınırları, dünyamın sınırlarını imler (belirler).”
- Foucault: Dili, düşünceyi dışa vuran, onu somutlaştıran ve anlamlandıran bir yetenek olarak görür.
- Harman: İnsanların “cümleler ile düşündüğünü” veya “cümleler düşündüğünü” savunur.
-
Düşüncenin Dilden Bağımsız Olabileceğini Savunanlar:
- Bu yaklaşıma göre düşünme eylemi dil olmadan da gerçekleşebilir, ancak bu görüşü savunanlar düşüncenin dilden ne ölçüde bağımsız olduğunu yeterince açıklayamamışlardır.
- D. Ricks’in çalışması: Çocukların konuşmaya başlamadan önce nesnelere kendilerinin isimler icat ettiğini ortaya koymuştur.
- Langacker: Müzik bestelemek veya heykel yapmak gibi sanatsal faaliyetlerin dille doğrudan bir ilişkisi olmadığına dikkat çeker.
4. Dil ve Duygu
- Duygular, dil olmadan da beden dili ve mimiklerle (yüz, el, baş hareketleri vb.) ifade edilebilir; yani dil, duygu ifadesinde tek araç değildir.
- Ancak dil olmadan duyguların ifadesi kaba, sınırlı ve dar kapsamlı kalır.
- Dil olmadan “Onun bu hâline içim parçalanıyor!” veya “Sevgim bir okyanus kadar sonsuz ve derindir!” gibi karmaşık ve derin duyguları aktarmak neredeyse imkânsızdır.
- Ancak dil olmadan duyguların ifadesi kaba, sınırlı ve dar kapsamlı kalır.
- Sonuç olarak, duyguları en açık, ayrıntılı ve kapsamlı bir şekilde ifade etmeyi sağlayan en temel araç dildir.
5. Dil ve İletişim
- İletişim: Duygu ve düşüncelerin ortak göstergeler aracılığıyla başkalarına iletilmesi ve anlamlandırılması sürecidir. (bkz. 12- İletişim)
- İnsanlar arasında anlaşmayı sağlayan en yaygın ve en temel iletişim aracı dildir.
- Dil, karşılıklı anlatma (kendini ifade etme) ve anlama işlevlerini yerine getirerek bir anlaşma aracı niteliği kazanır.
- Günümüz dünyasında başarı, etkili iletişimle; etkili iletişim ise dili iyi kullanma becerisiyle doğrudan ilişkilidir.
- Bu durum “Dil → İletişim → Başarı” formülüyle özetlenebilir.
- Hayati Develi’ye göre insanlar, karşılarındakinin dil kullanımına bakarak onlar hakkında (eğitim seviyesi, sosyal statü, köken vb.) bir yargıya varır.
- Dili etkili kullanamayan birinin sosyal ve profesyonel hayatta başarılı olması zordur.
- Özetle dil, iletişimin tek aracı olmasa da en esaslı aracıdır ve başarılı bir iletişimin anahtarıdır.
Potansiyel Sınav Soruları:
- Örnek verilecek “bu örnekler hangi etkileşim türüne girer” minvalinde soru sorulacak.
- Mesela Köktürkçe incelendiğinde yabancı dil oranı %1 gibi, fakat 8. yy’da Uygurlar’a baktığımızda Çince ve Sankritçeden çok sayıda kelime alınmış, sebebi nedir? minvalinde bir soru. (Dil ve Toplum ile ilintili)
- Peru’daki aymara kabilesi incelendiğinde 200 küsur kelime kullanıldığıyla ilgili soru gelecek -bu örnek aşağıdaki başlıklardan hangisini ait gibi soru-
- Dil ve Kültür-Millet’i seçmek gerekiyor…