4- Rasyolar I

Kısa Anımsatma

• Dönen varlıklar (cari aktif) genel olarak kısa vadeli borçlarla (cari pasif) finanse edilir.
  • Cari Aktif = Dönen Varlıklar = Çalışma Sermayesi (İşletme Sermayesi)
  • Cari Pasif = Kısa Vadeli Borçlar
• Duran varlıklar ise genel olarak “devamlı sermaye” ile finanse edilir.
  • Devamlı (Sürekli) Sermaye: Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar $+$ Öz Sermaye

Kısa Anımsatma ( Dönen Varlıklar)

• Hazır Değerler: Kasadaki ve bankadaki nakit para.
• Menkul Kıymetler: Atıl parayı geçici olarak değerlendirmek için alınan hisse senedi, fon gibi kolayca paraya çevrilebilen varlıklardır.
• Ticarî Alacaklar: Mal ve hizmet satışından doğan, vadesi gelmememiş senetli veya senetsiz alacaklar.
• Stoklar: Satılmak üzere bekleyen ticarî mallar. Satışa ve süreye bağlı olarak paraya dönüşürler.

Rasyolar (Oranlar | Ratios)

Batı'nın secde ettiği kavramdır âmiyâne tabiriyle.

• Latince ‘ratio’.”
• İlişkili hesapları birbirleriyle oranlayarak yaptığımız analiz türü.

1. Likidite Rasyoları (Akışkanlık Oranları | Liquidity Ratios)

• İşletmenin kısa vadeli borçlarını ödeyebilme gücünü ölçer. “Günü kurtarabiliyor muyum?” sorusunun cevabıdır.
• Kârlılığı ölçmez; kârlılık (profitability) analizi değil, nakit sağlığı (liquidity health) analizidir.

Ne değil ve olmasa ne olur?

• Kârlı olup olmadığımızı göstermez. Kârlılık analizi değil, nakit sağlığı analizidir.
• Oranlar düşükse likidite krizi başlar. Borç borcu doğurur, bankalar musluğu keser, tedarikçiler mal vermez. Teknik olarak iflas ederiz.

1.1. Cari Oran (Genel Likidite Oranı | Current Ratio)

• En kaba ve en genel likidite ölçümüdür.
  • “1 yıl içinde paraya dönecek neyim var (Dönen Varlıklar)”,
  • “1 yıl içinde ödeyecek ne kadar borcum var (Kısa Vadeli Borçlar)” Bu ikisi birbirini karşılıyor mu?
• İşletmenin dönen varlıklarının, kısa vadeli yabancı kaynaklarının kaç katı olduğunu gösteren oran.

Düşükse ne olur?

• Oran düşükse, yani 1.5’in altındaysa (özellikle 1’in altındaysa), bu net çalışma sermayesi noksanlığımızın olduğunu gösterir. Yani kısa vadeli borçlarımızla uzun vadeli yatırım yapmışız demektir (duran varlık almışız). Bu en büyük finansal hatadır.

$$\begin{array}{cc}& \\ & \text{Cari Oran}=\boxed{\frac{\text{Do¨nen Varlıklar (Cari Aktif)}}{\text{Kısa Vadeli Borc¸lar (Cari Pasif)}}\ge 1.5}\\ & \\ & \text{Do¨nen Varlıklar}\ge \left(1.5\times \text{Kısa Vadeli Borc¸lar}\right)\end{array}$$

• Eğer $\ge 1.5$ ise: İyiyiz. 1 liralık kısa vadeli borca karşılık $1.5$ liralık dönen varlığımız var. Borçları ödeyebilme gücümüzün olduğunu gösterir bu.
• Eğer $<1.5$ ise: Tehlikedeyiz. Kısa vadeli borçlarımız kısa sürede paraya dönebilecek varlıklardan daha fazla. Net Çalışma Sermayesi’nin noksan olduğunu gösterir bu.

1.1.0. Net Çalışma/İşletme Sermayesi (NİS) (Net Working Capital)

$$\boxed{\text{NI˙S}=\text{Do¨nen Varlıklar - Kısa Vadeli Borc¸lar}}$$

• İlişki: Cari oran $>1$ ise, net işletme sermayemiz pozitiftir. Cari oran $<1$ ise, net işletme sermayesi noksanımız (negatif) vardır.

1.2. Asit-Test Oranı (Çabuk Likidite Oranı | Quick Ratio/Acid-Test Ratio)

• Cari oran stoklara güvendiği için yanıltıcı olabilir.
• Asit-Test, asit gibi stokları eritir, hesaptan çıkarır, “Diyelim ki stokları satamadım. Elimdeki nakit, bankadaki para ve alacklarımla borçları ödeyebilir miyim?” diye sorar.
• Stoklar hâriç tutularak dönen varlıkların (yani hazır değerler, menkul kıymetler ve alacakların toplamının) kısa vadeli yabancı kaynaklara oranını ölçer.

Düşükse ne olur?

• Oran 1’in altındaysa, borçlarımızı ödeyebilmek için stoklara bağımlıyız demektir. Stok satışı durduğu an batarız.

$$\boxed{\frac{\text{Do¨nen Varlıklar - Stoklar}}{\text{Kısa Vadeli Borc¸lar}}\ge 1}$$

• Eğer $\ge 1$ ise: İyiyiz. Stoklara bel bağlamadan elimizdeki nakit ve alacaklarla kısa vadeli borçlarımızı ödeyebiliriz.
• Eğer $<1$ ise: Borçları ödeyebilmek için stoklara bağımlıyız. Stok satışı durduğu an ödemelerimiz de durur. Bu durumda hemen aşağıdaki Stok Bağımlılık Oranı’nı hesaplamalıyız:

1.2.0. Stok Bağımlılık Oranı

• “Borçları ödemek için eldeki stokların ne kadarına muhtacız?” sorusuna yanıt verir.

$$\frac{\text{Kısa Vadeli Borc¸lar - (Hazır Deg˘erler + Menkul Kıymetler)}}{\text{Stoklar}}$$

1.3. Nakit Oranı (Hazır Nakit Oranı | Cash Ratio -Disponibilite-)

• En cimri olandır denilebilir akılda kalması bakımından :D Stres testi de derler buna.
  
• “Stoklar satılmazsa ve alacaklar tahsil edilemezse ne olur?” diye sorar. Sadece kasadaki, bankadaki paraya (hazır değerler) ve hemen bozdurulabilen menkul kıymetlere (hisse senedi, fon vb.) bakar.
• “İşletmenin hazır değerleri (kasa, banka) ve menkul kıymetleri toplamının kısa vadeli borçları karşılama oranını gösterir.”

$$\boxed{\frac{\text{Hazır Deg˘erler + Menkul Kıymetler}}{\text{Kısa Vadeli Borc¸lar}}\ge 0.20}$$

• Eğer $\ge 0.20$ ise: Nakit durumumuz iyi demektir, stres testini geçtik.
• Eğer $<0.20$ ise:
  1. Eğer $<0.20$ ise, AMA $\text{cari oran}\ge 1.5$ ve $\text{asit-test oran}\ge 1$ ise: Bunun anlamı şudur: “Kasamız zayıf, ama alacaklarımız sağlam. Kısa vadeli borçlar alacaklara bağımlıdır. O alacaklar tahsil edilmezse ödeme yapamayız.”
  2. Eğer $<0.20$ ise, AMA $\text{asit-test oran }<1$ ise: Durumumumuz epey kötü. Hem nakdimiz yok hem de alacaklarımız yetersiz (veya yok), üstüne bir de stoklara bağımlıyız. Ödeyemeyiz. Her işletmenin kabusudur bu.

---

2. Faaliyet Oranları (İşlerlik/Verim Oranları | Activity/Efficieny Ratios)

• Hızımızı, verimliliğimizi ölçer. Elimizdeki varlıklara (aktif) ne kadar para bağladığımızla ve bu bağladığımız parayla ne kadar hızlı satış (ciro) yarattığımızla ilgilenir. Finansta hız önemlidir, elimizdeki malı (stok) veya parayı (aktif) ne kadar hızlı çevirirsek o kadar iyi.
• Faaliyet oranı düşükse hantalız demektir, “atıl kapasite” vardır.

Ne değildir?

• Kârlı olup olmadığımızı göstermez, zira malımızı aşırı hızlı satsak bile (stok devir hızı yüksek olsa bile) her satıştan zarar edebiliriz. Faaliyet oranları sadece operasyonel verimliliğimizi, yani ne kadar etkin çalıştığımızı gösterir.

2.0. Ortalama Aktif (Hesap) (Average Balance)

• Bu oranların çoğunda ortalama hesap (ortalama aktif) kullanılır zira “Net Satışlar” 1 yıllık bir akım kalemidir (Gelir Tablosu), 1 yıl boyunca akar. Stoklar ise anlık bir kalemdir (Bilanço). Elmayla armudu karıştıramayız buradan da anlaşılacağı üzere. 1 yıllık satış hacmini 1 günlük stok fotoğrafına bölemeyiz. Bu yüzden bilanço kaleminin ortalamasını alırız.
  

$$\boxed{\frac{\text{Do¨nem Bas¸ı (Aktif) Hesap + Do¨nem Sonu (Aktif) Hesap}}{2}}$$
$$\boxed{\begin{array}{cc}& \text{Do¨nem Bas¸ı}=\text{Gec¸en Yılın Bilanc¸osu}\\ & \\ & \text{Do¨nem Sonu = Bu Yılın Bilanc¸osu}\end{array}}$$

2.1. Aktif Devir Hızı (Varlık Devir Hızı | Total Asset Turnover)

• İşletmeye yatırdığımız toplam parayla (tüm varlıklarımızla) ne kadar satış hacmi yarattığımızı, varlıklarımızı bir bütün olarak ne kadar etkin kullandığımızı gösterir. Tüm varlıkların verimliliğidir.
• İşletmenin sahip olduğu varlıklara (aktiflere) karşılık, bu varlıkların kaç katı net satış yaptığımızı gösterir.

$$\text{Aktif Devir Hızı }=\frac{\text{Net Satıs¸lar}}{\text{Ortalama Aktif (Aktif Toplamı)}}$$

2.2. Stok Devir Hızı (Inventory Turnover)

• Depodaki malı (stokları) ne kadar hızlı sattığımızdır. Stokların 1 yılda kaç yez yenilendiğini veya devir ettiğini gösterir.
• Kârlılığı göstermez! Sadece hızı ölçer!
• Üretim dersinde görmüştük aslında. Bkz. Stok Yönetiminde Temel Performans Göstergeleri

2.2.0. Stok Devir Hızı (SDH) Formülü

$$\frac{\text{Net Satıs¸lar}}{\text{Ortalama Stok}}$$

2.2.0.1 Ortalama Stok (Average Inventory)

$$\boxed{\frac{\text{Do¨nem Bas¸ı Stoklar + Do¨nem Sonu Stoklar}}{2}}$$

2.2.0.2. Ortalama Stokta Kalma Süresi (Days in Inventory)

• Stok Devir Hızı (SDH) ile ilişkili olarak,
• “Bir mal depoya girdiği andan satılana kadar ortalama kaç gün geçiyor?” sorusunu yanıtlar.

$$\frac{\text{360}}{\text{Stok Devir Hızı (SDH)}}\text{ (gu¨n)}$$

2.3. Alacak Devir Hızı (Receivables Turnover)

• Satılan malın parasını (veresiyeler) ne kadar hızlı tahsil ettiğimiz ölçer. Alacaklarımızın 1 yılda kaç kez nakde dönüştüğünü gösterir.
• Çok satış yapıp yapmadığımızı değil, veresiye (kredili) satışları iyi yönetip yönetmediğimizi gösterir.

2.3.0. Alacak Devir Hızı Formülü

$$\frac{\text{Net Satıs¸lar}}{\text{Ortalama Ticarıˆ alacaklar}}$$

2.3.0.1. Ortalama Tahsil Süresi (Days Sales Outstanding -DSO)

• Alacak Devir Hızı ile ilişkili olarak,
• “Faturayı kestikten sonra paranın kasaya girmesi ortalama kaç gün sürüyor?” sorusuna yanıt verir.

$$\boxed{\text{Ortalama Tahsil Su¨resi}=\frac{\text{360}}{\text{Alacak Devir Hızı}}\text{ (gu¨n) }}$$

• Yorum: Alacak devir hızı arttıkça tahsil süresi kısalır, iyidir bu iyi.

---

Diyagram - Likidite Rasyoları

flowchart 

A["Başlangıç: Likidite Analizi
Kısa vadeli borçları ödeme gücünü ölçmeye başla"] --> B["Cari Oran = Dönen Varlıklar / KVB
Genel likidite gücünü ölçer"]

B --> C{"Cari Oran ≥ 1.5 mi?
1.5 üzeri normal kabul edilir"}

C -->|Evet| C1["Genel likidite güçlü
Net işletme sermayesi pozitif"]
C -->|Hayır| C2["Genel likidite zayıf
Net işletme sermayesi noksan"]

C1 --> D["Asit-Test Oranı = (Dönen Varlıklar - Stoklar) / KVB
Stoksuz ödeme gücünü gösterir"]
C2 --> D

D --> E{"Asit-Test ≥ 1 mi?
1 üstü: stoklara bağımlı değilsin"}

E -->|Evet| E1["Stoklara bağımlı değiliz
Hazır değer + alacak borcu karşılıyor"]
E -->|Hayır| E2["Stoklara bağımlıyız
Satış durursa ödeme aksar"]

E2 --> F["Stok Bağımlılık Oranı = (KVB - (Hazır Değer + MK)) / Stok
Bağımlılığın şiddetini ölçer"]

F --> G{"Stok Bağımlılık > 1 mi?
1 üstü: stoklar bile borcu kapatmıyor"}

G -->|Evet| G1["Stoklar yetmiyor
Yüksek risk"]
G -->|Hayır| G2["Stoklar yetiyor ama risk var
Orta düzey bağımlılık"]

%% Nakit oranı her durumda kontrol edilir
E1 --> H["Nakit Oranı = (Hazır Değer + MK) / KVB
Hazır değerlerle borcu ödeme gücünü ölçer"]
E2 --> H
G1 --> H
G2 --> H

H --> I{"Nakit Oranı ≥ 0.20 mi?
0.20 üstü: stres testini geçer"}

I -->|Evet| I1["Kasa yeterli
Şok durumda bile ödeme yapılabilir"]
I -->|Hayır| I2["Kasa zayıf
Alacak veya stoklara bağımlılık var"]

Orijinal bağlantı

Diyagram - Faaliyet Rasyoları

flowchart 

A["Faaliyet Oranları<br/><b>Hız ve Verim Analizi</b><br/><small>İşletme varlıklarını ne kadar hızlı döndürüyor?</small>"] --> B["Ortalama Hesap<br/>= (Dönem Başı + Dönem Sonu) / 2<br/><small>Bilanço kalemi = anlık; satış = yıllık akım.<br/>Bu yüzden ortalama alınır.</small>"]

B --> C["Aktif Devir Hızı<br/>= Net Satışlar / Ortalama Aktif<br/><small>Toplam varlığın satış yaratma hızı.</small>"]
C --> C1["Yüksekse:<br/>Varlıklar etkin kullanılıyor,<br/>her 1 TL varlık çok satış yaratıyor.<br/><br/>Düşükse:<br/>Atıl kapasite, hantal yapı,<br/>varlıklar boş yatıyor."]

B --> D["Stok Devir Hızı<br/>= Net Satışlar / Ortalama Stok<br/><small>Stokların yılda kaç kez yenilendiği.</small>"]
D --> D1["Yüksekse:<br/>Stok hızlı satılıyor, depoda bekleme yok,<br/>bozulma ve eskime riski düşük.<br/><br/>Düşükse:<br/>Stok birikimi, çürüme/eskime riski,<br/>nakit bağlanması artar."]

D --> E["Stokta Kalma Süresi<br/>= 360 / Stok Devir Hızı<br/><small>Stok depoda ortalama kaç gün yatıyor?</small>"]
E --> E1["Kısaysa:<br/>Mal hızlı satılıyor, nakit dönüşümü iyi.<br/><br/>Uzunsa:<br/>Stoklar depoda çürür,<br/>işletme gereksiz finansman yükü taşır."]

B --> F["Alacak Devir Hızı<br/>= Net Satışlar / Ortalama Ticari Alacaklar<br/><small>Veresiyelerin nakde dönüş hızını ölçer.</small>"]
F --> F1["Yüksekse:<br/>Tahsilat hızlı, nakit akışı güçlü.<br/><br/>Düşükse:<br/>Tahsil gecikiyor, batık risk artıyor,<br/>nakit sıkıntısı doğabilir."]

F --> G["Ortalama Tahsil Süresi<br/>= 360 / Alacak Devir Hızı<br/><small>Fatura kestikten sonra para kaç günde geliyor?</small>"]
G --> G1["Kısaysa:<br/>Müşteriler ödemeyi çabuk yapıyor,<br/>likidite sağlıklı.<br/><br/>Uzunsa:<br/>Müşteriler sallıyor, gecikme var,<br/>işletme nakit sıkıntısına girer."]

Orijinal bağlantı