1. İstatistiksel ve Küresel Büyüklük
- Türkçe, dünya dilleri arasında Çince, İngilizce, İspanyolca ve Hintçe’den sonra en yaygın 5. dildir.
- Altay dillerinin en büyük ve en eski yazılı kaynaklara sahip olan koludur. Altay dillerinin konuşur sayısı bakımından da en büyüğüdür.
- Dünyanın en eski ve güçlü dillerinden biri olduğu kabul edilir.
- Yaklaşık 220 milyon insan Türkçeyi ana dili olarak konuşmaktadır.
- Konuşulduğu saha toplamda 12 milyon kilometrekareyi bulur.
- Avrupa Birliği ülkelerine yerleşen yaklaşık 6 milyon Türk bulunmaktadır.
- Avrupa’daki Türk nüfusunun dili Türkiye Türkçesidir. Ayrıca Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya ve Romanya’daki yerleşik Türklerin ağızları da Anadolu ağızlarının uzantısıdır
- Doğuda Çin ve Moğolistan, Batıda Yugoslavya, Kuzeyde Sibirya, Güneyde Bağdat ve Lübnan’a kadar uzanır.
Önemli
Sömürgeci bir devlet siyaseti güdülmemesine, fethedilen topraklarda diğer dillere yasak getirilmemesine rağmen Türkçenin bu kadar yaygın bir dil olması dikkate değerdir.
2. Coğrafi Tasnif ve Yayılım
2.1. Batı Türklüğü (Oğuz Grubu)
- Nere: Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan, Gagavuzeli, İran Türkleri (Kaşkay vesaire), Irak-Suriye Türkmenleri ve Balkanlar (Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Kosova).
- Önemi: Türkiye Türkçesi buradadır ve dünyanın Türkçe denilince aklına gelen ilk koludur.
- Biz bunlarca tercümansız anlaşırız.
- Neden? E çünkü cümleyi kurarken özne-yüklem ilişkisi, eklerin yapısı vesaire %90 aynı. Ben “ben geliyorum” derim, başkası “men gelirem” der.
2.2. Doğu Türklüğü (Türkistan - Ana Karargâh)
- Nere: Türklerin ana yurdu olan Doğu ve Batı Türkistan toprakları.
- Temsilciler: Özbekistan, Kazakistan, Kırgizistan, Uygur Özerk Bölgesi (Doğu Türkistan).
- Bunlarla kolay kolay anlaşamayız. Ben geliyorum derim o “kele yatırman” (gelmekteyim) der. Kulak dolgunluğu gerekir.
2.3. Kuzey Türklüğü
- Nere: Sibirya coğrafyası, Yakutlar (Sakhalar), Tuvalar, Çuvaşlar, İdil Ural, Altaylar ve Kırım bölgeleri.
- Bir yakut (Sakha) ile anlaşmak imkânsızdır. Dilleri o kadar değişmiş ki, bazı dilbilimciler “bunlar Türkçe mi konuşuyor emin miyiz?” diye tartışır (latife, eminler tabii ama epey uzak).
- “En uzak lehçe hangisi?” denilirse Yakutça (Sakha) yahut Çuvaşça diyeceğiz. Çuvaşça, Türkçenin “r”li hâlidir (Lir Türkçesi), biz “z”li konuşuruz (Şaz Türkçesi).
3. Lehçe ve Yazı Dili Çeşitliliği
Genel Durum
- Türk Dili, 20 ayrı yazı dili koluna ayrılır. Salt konuşma dili olarak bakarsak bu sayı 24’tür.
3.1. Batı (Güney Batı) Türkçesi
3.1.1. Türkiye Türkçesi (Sınavda Gelecek)
- En yaygın ve bilinenidir. Eski Anadolu ve Osmanlı’nın devamıdır.
3.1.2. Azerbaycan Türkçesi (Sınavda Gelecek)
- En çok İran’da konuşulur (40 milyon). Türkiye Türkçesinin Doğu Anadolu ağızlarına yakındır. Eski Sovyetler Birliği sınırları içinde kalan ve Latin alfabesine ilk geçenlerden biridir.
3.1.3. Türkmen Türkçesi
- Oğuz grubunun en farklı ve Doğu kolunu temsil eder.
3.1.4. Gagavuz Türkçesi
- Türkiye Türkçesinin bir ağzı gibidir. Maldovya, Ukrayna, Romanya ve Bulgaristan. Hristiyan (Ortodoks) olan tek Türk topluluğudur, dilleri çok temiz ve öz Türkçedir.
3.2. Doğu Türkçesi (Kuzey Doğu Türkçesi)
3.2.1. Özbek Türkçesi
- Çağatay yazı dilinin devamıdır. Karluk grubundadır.
- Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Afganistan, Tacikistan, Pakistan.
- Adını Altınordu emiri Özbek’ten alır.
- Kuzey Doğu lehçelerinin en yaygın iki dilinden biridir.
3.2.2. Uygur Türkçesi
- Doğu Türkistan (Çin) ve Kazakistan’da. Çin baskılarından dolayı kullanım sahası giderek daralmaktadır. Kuzey Doğu Türkçesinin en yaygın lehçelerindendir.
- Eski Uygurcanın doğrudan devamı değildir, Çağatay grubuna girer.
3.2.3. Yakut (Saha) Türkçesi
- Sibirya’dadır. Moğolca’dan çok etkilenmiştir ve bize en uzak lehçelerden biridir.
3.2.4. Çuvaş Türkçesi
- Kiril harflerinin ilk kullanıldığı Türkçedir, epey farklılaşmıştır.
3.2.5. Kırım Tatar Türkçesi (Sınavda Gelecek)
- Türkiye Türkçesinden çok etkilenmiştir.
- Kırım, Özbekistan ve Romanya.
- Özbekistan’a ve Rusya’ya dağılmışlardır sürgünlerle.
3.2.6. Kazak Türkçesi
- Kıpçak grubunun en büyük temsilcisidir.
- Kazakistan ve Doğu Türkistan’da konuşulur.
- Dilleri Rusçadan oldukça etkilenmiş olsa da Latin alfabesine geçiş sürecindedir.
3.2.7. Kırgız Türkçesi
- Manas Destanı’nın dilidir.
- Dağlık bölgelerde korunaklı kalmıştır.
3.2.8. Tatar (Kazan) Türkçesi
- İdil-Ural bölgesinin en güçlü yazı dilidir.
- Rusya içindeki Türklerin entelektüel lideri konumundadırlar.
4. Tarihsel Alfabe Serüveni (Hepsi Bilinmeli)
4.1. Köktürk Alfabesi
- Türkçenin yazıldığı bilinen ilk alfabedir.
- Orhun ve Yenisey yazıtlarında karşımıza çıkmaktadır.
- Batı’da Runik (esrarengiz) adıyla bilinir.
- 38 harf (damga), 26 sesten oluşur, hem yukarıdan aşağıya hem sağdan sola doğru yazılır. Taş üzerine yazılmaya uygundur.
4.2. Uygur Alfabesi
- Köktürkten sonra kullanılan alfabedir.
- Millî değildir, Soğd alfabesinden devşirildi. Ancak o kadar çok kullanıldı ki bize mal oldu.
- 8. Yüzyıldan 18. Yüzyıla kadar yaygın şekilde kullanılmıştır.
- Kaşgarlı Mahmud “Türk Yazısı” demiştir bu alfabeye.
- 18 harften oluşur, sağdan sola yazılır.
- Harfler başta, ortada ve sonda şekil değiştirir (Arapça gibi). Okuması zordur.
4.3. Arap Alfabesi
- En uzun süre ve en yaygın kullanılan dildir (bin yıl).
- Aslen 28 harftir (lam-elif ile geleneksel olarak 29 sayılır), ancak Türkçe’deki bazı sesleri karşılamak için 4 harf daha ilave edilmiştir, böylece harf sayısı 31-32’ye çıkmıştır.
- Türkler 9. Yüzyıldan itibaren kullanmaya başlamıştır.
- Irak, Suriye ve İran’da yaşayan Azerbaycan Türkleri ve Türkmenler hâlâ bu yazıyı kullanmaktadır.
4.4. Latin Alfabesi: Fonetik Devrim
- 1 Kasım 1928’de Arap alfabesi resmen terk edilip Latin alfabesine geçilmiştir.
- 23 Harften oluşan Latin alfabesi 6 harf daha eklenerek Türkçeye uyarlandı.
- İşbu dönemin aydınları Arap harflerini “Batı’dan geri kalış”ın sebeplerinden biri olarak görmekte. Arap harflerinin zor olması okuma yazmayı ve eğitimi zorlaştırdığı için Batıdan geri kalmışız.
- Tanzimat’tan beri tartışılan bir durumdur bu. Arap harfleri Türkçenin sesli harflerini (vokaller) karşılayamıyor. Arapçada 3 sesli harf var, Türkçede ise 8.
- Bu fikir Atatürk ile başlamadı. Tanzimat aydınları, Arnavutlar, hatta Enver Paşa bile (ayrı yazılan harfler denemesi) bunu tartıştı. Atatürk bunu uygulayan iradedir.
- Teknik sebep okuma-yazma zorluğu iken politik sebep batılılaşmadır.
4.5. Kiril (Slav) Alfabesi (Rus Asimilasyonu)
- “Türkiye Türkçesi dışındaki Türk lehçelerinin yazımında Arap alfabesinden sonra en geniş ölçüde kullanılan alfabedir. Bu alfabeyle yazılan ilk Türk dili Çuvaşça, ikincisi Sahacadır.”
- Yunan alfabesinden türetilen Slav (Rus) alfabesi.
- Stalin ve Sovyet rejiminin dayatımıdır.
- Tek bir Kiril vermediler. Kazak’a ayrı, Kırgız’a ayrı, Özbek’e ayrı Kiril alfabeleri yaptılar. Metinler birbirine benzemesin ve kimse birbirini okuyamasın diye yapılmıştır bu. Dil mühendisliği (Ilminsky Metodu) de denir buna, ayriyeten üst katman etkisine de bir örnektir bu, zira işbu alfabe tahakkümle dayatılmıştır.
- Bağımsızlığını kazanan ülkeler (Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan) bunu atıp Latin alfabesine geçtiler. Kazakistan hâlâ geçiş sürecinde, ancak Rusya içindeki Türkler (Tatar, Yakut, Çuvaş) mecburen devam ediyor.
5. İsmail Gaspıralı (Fikir Babası)
- Kırımlı Türk aydını ve “Dilde, Fikirde, İşte Birlik” sloganının sahibidir.
- Tercüman Gazetesi ile tüm Türk dünyasının anlayabileceği ortak bir yazı dili oluşturmaya çalışmıştır.
- İstanbul Türkçesini merkeze alarak bunu büyük ölçüde başarmıştır.