6- Türkçenin Tarihi Dönemleri I 2

Orta Türkçe

1. Karahanlı (Hakaniye) Türkçesi

• Satuk Buğra Han 945’te Müslüman olup ‘Abdülkerim’ adını alıyor. Yeni din ve yeni medeniyet söz konusu artık.
• Alfabe: Uygur Alfabesi kullanılmaya devam ediyor ancak yanına Arap Alfabesi de geliyor.
  • 11-20. Yüzyıla kadar kullanıyoruz: En uzun süre kullanılan alfabe.

1.1. Karahanlı eserleri

• Çeviriler ve telif eserler olmak üzere iki grup var.

a) Kur’an Tercümeleri

• “Satır Altı Kur’an Tercümeleri” Arapça metnin hemen altına kelime kelime Türkçesi yazıldığından bu ismi almış.

Nüshalar (3)

• İstanbul Nüshası: Türk ve İslam eserleri Müzesi. En eskisi.
• Taşkent Nüshası: Özbekistan İlimler Akademisi.
• Manchestar Nüshası: İngiltere, John Rylands Kütüphanesi.

b) 4 Büyük Telif Eser

1- Kutadgu Bilig

• Yusuf Has Hacip.
• Tarih: 1069, Karahanı Hükümdarı Tavhaç Buğra Han’a sunuldu.
• “Mutluluk veren bilgi” veya “devlet olma bilgisi” anlamına gelir.
  • “Kut sağlayan bilgi”
• Biçim: Mesnevi, 6646 beyit, aruz vezni.
• Tür: İlk siyasetname. “İdeal insan nasıl olur? Devlet nasıl yönetilir?”, onu anlatıyor, ilk didaktik eser.

Alegori

• Kün Togdı (Hükümdar): Adalet, Kanun.
• Ay Toldı (Vezir): Saadet, baht, “kut”.
• Ögdülmüş (Vezirin Oğlu): Akıl.
• Odgurmuş (Vezirin Kardeşi): Akıbet, (son, kanaat).

Nüshalar

1. Viyana Nüshası (Uygur Harfli)
2. Fergana Nüshası (Arap Harfli)
3. Kahire Nüshası (Arap Harfli)

2- Divanü Lügati’t-Türk (DLT)

• Kaşgarlı Mahmut.
• Tarih: 1077’de bitti, Bağdat’taki Abbasi Halifesi Muktedi Billah’a sunuldu.
• Amaç: Araplar’a Türkçe öğretmen ve “bizim dilimiz de sizinki kadar zengin, hatta daha iyi” demek.
• İçerik: İlk Türkçe sözlük. 7500 kelime, madde başı Türkçe, açıklama Arapça. Sadece sözlük değil; atasözü (sav), sagu (ağıt) ve koşuk (şiir) örnekleri, 12 hayvanlı Türk takvimi ve dünya haritası da yer almakta.

Kaşgarlı’nın “İlk”leri

• Gramer de yazmıştır, “Cevahirü’n-nahv” isimli kayıp bir kitabı vardır. DLT’de de gramer anlatımaktadır. O yüzden ilk Türk gramercisi sayılır.
• Lehçeleri (Oğuz, Kıpçak vb.) karşılaştırmış, ilk Türk ağız/lehçe uzmanıdır.
• Modern Türkolojinin Kurucusu deniliyor.
• Harita: İçinde bir Türk’ün çizdiği ilk dünya haritası vardır. Hatta Japonya’yı (cabarka adıyla) da gösteriyor.

3- Atabetü’l-Hakâyık

• Edib Ahmed-i Yüknekî, 12. Yüzyıl.
• “Hakîkatlerin eşiği” anlamına gelir.
• İçerik: dinî, tasavvufî bir ahlâk kitabıdır. Bilginin faydası, dilin korunması, cömertlik, kibir vesaire.
• Biçim: Manzumdur. 101 dörtlük ve 40 beyit. Dörtlükler aaba kafiyeli. Aruz vezniyle.

4- Divan-ı Hikmet

• Ahmed-i Yesevî, 12. Yüzyıl.
• Önemi: İlk Türk mutasavvıfı. Yesevilik tarikatının kurucusu.
• Hikmet: Yesevî’nin dinî-tasavvufî şiirlerine verdiği ad.
• İçerik: İslam esasları, tasavvuf adabı, dervişlik.
• Biçim: Çoğu dörtlük, 7’li 12’li hece vezniyle. Sade bir dille yazılmış avam anlasın diye.

1.2. Harezm Türkçesi

• Hazar ve Aral gölü arası, Amuderya Bölgesi, yani Batı Türkistan.
• Dil: Temeli Karahanlı Türkçesi ama Oğuz ve Kıpçak unsurları da karışmış.

Eserler (İsim bil yeter)

• Mukaddimetü’l-Edeb (Zemahşerî, 12. yy sözlük)
• Kısasü’l-Enbiya (Ranguzî, 1310, Peygamber hikâyeleri)
• Hüsrev u Şirin (Kutb, 1341)
• Muînü’l-Mürîd (İslam, 1313)
• Nehcü’l-Ferâdis (Mahmud bin Ali, 1358)

1.3. Çağatay Türkçesi (Nevâî Dili)

• Orta Asya’da, Timur Devleti döneminde, 15.yy-20.yy.
• Önemli Adam: Ali Şir Nevâî. Bu adam yüzünden dile “Nevâî dili” de denir.

Nevâî’nin Eserleri (Önemli)

1. Muhakemetü’l-Lügateyn: “İki dilin karşılaştırılması”. Türkçenin Farsçadan üstün olduğunu kanıtlamaya çalışmış.
2. Mecâlisü’n-Nefâis: “Güzellerin Meclisleri”. Türk edebiyatının ilk şairler tezkiresi (biyografi kitabı).

• Divanları ve hamse’si (5 mesnevi) de var.

Diğerleri

• Hüseyin Baykara: Nevâî’nin arkadaşı, hükümdar, divanı var.
• Babür Şah: Vekayi -yani Babürnâme-. Türk edebiyatının ilk hatıratı.
• Ebulgazi Bahadır Han: Şecere-i Türkî ve Şecere-i Terâkime (Türklerin Soy Ağacı).

1.4. Kıpçak Türkçesi (Codex Cumanicus)

• İki Kol:
  1. Kuzey: Karadeniz’in Kuzeyi, “Deşt-i Kıpçak”).
  2. Güney: Mısır ve Suriye (Memlükler).

Eserler

1. Codex Cumanicus (Kuman Kitabı): 14.yy, Hristiyan misyonerlerin Kıpçaklara din öğretmek için yazdığı Latince-Farsça-Kıpçakça bir sözlük ve metin derlemesi.
2. Gülistan Tercümesi: Seyfi- Sarayî, 1391.
3. Gramer kitapları falan (Kitabü’l-İdrâk, Kitâb-ı Mecû-ı Tercümân-ı Türkî)

1.5. Eski Anadolu Türkçesi

• Anadolu’ya gelen Oğuz Türkleri (Selçuklular), 13-15.yy.
• Anadolu, Selçuklu Devleti, sonrasında Beylikler Dönemi.
• Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Velî, Sultan Veled (Mevlana’nın veledi/oğlu)
• Âşık Paşa (Garibnâme), Süleyman Çelebi (Mevlîd), Ahmedî, Hoca Dehhânî (ilk divan şairi)

Dede Korkut

• Tür: Millî destan.
• Yazar: Anonim. “Türk milletinin müşterek dehâsı”. Dede Korkut eserdeki bilge karakterdir.
• Zaman: 15. asrın sonu, 16. asrın başı.
• Önemi: Türkler artık “destan” anlatmayı bırakıp “halk hikâyesi” anlatmaya başladığı anda, yani destandan halk hikâyesine geçiş döneminde yazıya geçirilmiş.
• Nüshalar: 2 tane var: Dresden ve Vatikan
• İçerik: 1 giriş (mukaddime) + 12 hikâye (boy).