5- Bilişim Sistemleri Etik, Girişimcilik ve Sosyal Konular

Etik: Bireylerin davranışlarını yönlendiren ahlâki ilkelerin ve değerlerin incelenmesidir. Etik, bir ahlâk felsefesidir ve neyin doğru neyin yanlış olduğunu sorgulayarak inceler. Neden ahlâklı davranmalıyım, niçin ahlâklı davranmalıyım gibi sorulara yanıt vermeye çalışır.

İş Etiği: İş etiği ise, etiğin iş dünyasına taşınmış hâlidir. İş dünyasındaki faaliyetlerin etik boyutunu inceleyen bir alandır. Mal ve hizmetlerin üretimi, dağıtımı, pazarlanması, satışı veya reklamcılık faaliyetlerinde etik sınırlar çizmeye çalışır.

İnternet ve e-ticaret ile birlikte iş dünyasında etik sorunlar çıkmaya başlamıştır. Fikrî mülkiyet, kişisel verilerin ve şirketlerin verilerinin gizliliği, güvenliği ve bunların korunması vb. hususlarda bu sorunlar mevcuttur.

Bir bilgi sistemi kullanıldığı zaman en temel soru şudur: Bu işlemdeki sosyal ve etik sorumluluk nedir?

Bilgi sistemleri kullanılırken sorulması gereken temel soru, “Bu işlemdeki sosyal ve etik sorumluluk nedir?” sorusudur. Bu soruyu doğru yanıtlayabilmek için etik, sosyal ve politik sorunlar arasındaki derin ilişkiyi anlamak şarttır. Çünkü yeni ve güçlü bilgi teknolojileri, toplumun var olan dengesini ve yerleşik kurallarını (sakin bir havuz gibi) bozan bir “taş” etkisi yaratır. Bu teknolojik “taş”, etik ikilemleri tetikler ve yarattığı “dalgalar” kaçınılmaz olarak sosyal tartışmalara ve politik düzenleme ihtiyaçlarına yol açar.

• Kişiler aniden yeni durumlar ile karşı karşıya kalırlar ve sosyal kurumlar bir gecede bu dalgalanmaya tepki veremez.

Bilgi Toplumunun Beş Temel Ahlâkî Boyutu

• Yeni bir bilgi sistemine geçiş, dalga etkisi yapacak değişik sosyal ve politik düzeylerde etik, sosyal ve politik sorunlara sebebiyet verecektir. Bu sorunlar beş boyutta ele alınabilir;

1- Bilgi Hakkı ve Yükümlülükleri (Information Rights and Obligations)

• Kişi ve organizasyonlar için bilgi hakları nelerdir? Bu bilgiler ile ilgili organizasyon ve kişilerin yükümlülükleri nelerdir?
• Kişisel bilgilerin toplanması, saklanması, kullanılması ve gizlilikle ilgili haklar/sorumluluklar.

2- Mülkiyet Hakları ve Yükümlülükleri (Property Rights and Obligations)

• Dijital toplumda kolaylıkla göz ardı edilebilen ve zor olan geleneksel fikrî mülkiyet hakları nasıl korunabilir?
• Yaratıcı eserlerin (yazılım, müzik, icat vb.) sahipliği ve korunmasıyla ilgili haklar/sorumluluklar.

3- Hesap Verilebilirlik ve Kontrol (Accountability and Control)

• Kişisel veya ortak bilgi haklarının zarar görmesinden kim yükümlü ve sorumlu olacak?
• Bilgi sistemlerinin neden olduğu zararlardan kimin sorumlu tutulacağı ve kontrol mekanizmaları.

4- Sistem Kalitesi (System Quality) - Sistem ve veri standartları kalitesi

• Toplumsal güvenlik ve kişisel hakların korunmasında sistem standartları, veri standartları ve kalitesi ne olmalıdır?
• Veri doğruluğu, sistem güvenliği ve güvenilirliği için gerekli standartlar.

5- Yaşam Kalitesi (Quality of Life) - Toplumu ve kişileri ihlallerden koruma

• Bilgi tabanlı toplumda korunması gereken değerler nelerdir? Hangi kurum ve toplumu ve kişileri ihlallerden koruyacaktır? Yeni bilgi teknolojileri tarafından desteklenecek kültürel değerler ve uygulamalar hangileridir?
• Bilişim sistemlerinin birey ve toplum üzerindeki etkileri (mahremiyetin korunması, sosyal değerler, sağlık, eşitlik vb.).

### Etik Sorunları Artıran Önemli Teknolojik Eğilimler - Etik sorunların artmasında etken olarak dört temel teknoloji vardır; #### 1- BT'deki Hızlı Gelişmeler ve 18 Ayda İkiye Katlanan İşlem Gücü

2- Veri Saklama Tekniklerinde Hızlı Gelişme ve Saklama Ünitelerinin Maliyetlerinin Düşmesi

3- Büyük Veri Yığınları İçin Veri Analiz Tekniklerinin Gelişmesi

4- Kişisel Bilgilerin Toplanması

5- Ağ ve İnternet Teknolojisindeki Gelişmeler

Bilgi Toplumunda Etik

Bilişim Sistemleri Etiği - Öğrenilmesi Gereken Temel Bilgiler (%65)

• Etik, Sosyal ve Politik Sorun İlişkisi: Teknoloji kullanımı etik ikilemler yaratır, bunlar toplumsal tartışmalara (sosyal sorunlar) dönüşür ve genellikle yasal/politik düzenlemeler (politik sorunlar) gerektirir.

2. Etik Sorunları Artıran Teknolojik Eğilimler (Ezberlenecek Sınıflandırma)

1. İşlem Gücü Artışı (Moore Yasası Etkisi): BT gücünün yaklaşık her 18 ayda ikiye katlanması, sistemlere bağımlılığı artırır ve kötüye kullanım potansiyelini yükseltir. Yasal ve sosyal normlar bu hıza yetişmekte zorlanır.

2. Veri Saklama Maliyetlerinin Düşmesi: Çok büyük miktarda verinin (özellikle kişisel verilerin) saklanmasının kolaylaşması ve ucuzlaması, rutin gizlilik ihlallerini mümkün kılar.

3. Veri Analizi Teknikleri (Veri Madenciliği): Gelişmiş algoritmalarla büyük veri yığınlarından (Big Data) bireyler hakkında detaylı profiller oluşturulabilir (Örn: Hedef kitlenin ilgi alanları, alışkanlıkları - Target mağazaları örneği ima ediliyor).

4. Kişisel Bilgi Toplama: Web siteleri, arama motorları (Google, Yahoo, MSN), bloglar aracılığıyla bireylerin çevrimiçi aktiviteleri izlenir, kaydedilir ve profillenir (Örn: DoubleClick, ChoicePoint gibi veri broker şirketleri).

5. Ağ ve İnternet Gelişmeleri: İletişim maliyetlerinin düşmesi ve global ağların yaygınlaşması, toplanan bilgilere uzaktan erişimi kolaylaştırarak mahremiyet ve gizlilik ihlallerini artırır.

3. Bilgi Hakları: Gizlilik ve Koruma

• Gizlilik Tanımı (Spesifik): Bireyin gözetimden uzak olma ve kişisel bilgilerinin izinsiz bilinmemesi, kullanılmaması isteği.

• Uluslararası Fark: Avrupa’da veri korumacılığı ve gizlilik yasaları genellikle ABD’den daha katıdır.

• İnternet ve Gizlilik Tehditleri (Teknolojiler - Öğrenilecek):

  • Çerezler (Cookies): Web sunucusunun kullanıcının tarayıcısına gönderdiği, ziyaretçiyi ve tercihlerini hatırlamak için kullanılan küçük metin dosyaları.

  • Web Böcekleri (Web Bugs/Beacons): E-postalara veya web sayfalarına gömülen, kullanıcının sayfayı/e-postayı açtığını veya tıkladığını sunucuya bildiren görünmez grafikler.

  • Casus Yazılımlar (Spyware/Agent SW): Kullanıcının bilgisi dışında bilgisayara sızarak bilgi toplayan veya aktiviteleri izleyen kötü amaçlı yazılımlar.

• Gizlilik Politikası Modelleri (Öğrenilecek Kavramlar):

  • Opt-out: Bilgi toplama varsayılan olarak izinlidir; kullanıcı bunu istemiyorsa aktif olarak vazgeçmelidir (örn. işareti kaldırmalıdır).

  • Opt-in: Bilgi toplamak için kullanıcının aktif olarak onay vermesi gerekir (örn. kutuyu işaretlemelidir). Daha gizlilik dostu kabul edilir.

• Teknik Gizlilik Çözümleri: E-posta şifreleme, anonimleştirici yazılımlar, casus yazılım tespit ve silme araçları.

4. Fikri Mülkiyet Hakları (Öğrenilecek Hukuki Tanımlar ve Türleri)

• Fikri Mülkiyet: Zihinsel çabayla yaratılan, somut olmayan varlıklar (yazılım kodu, kitap, müzik, formül, tasarım vb.). Dijital ortamda korunması zordur.

• Koruma Türleri:

  1. Ticari Sır: Bir işletmeye rekabet avantajı sağlayan gizli tutulan formül, cihaz, desen veya bilgi derlemesi. Hem fikri hem de somut ürünü koruyabilir. Açıklanmadığı sürece koruma süresiz olabilir.

  2. Telif Hakkı (Copyright): Yaratıcı eserlerin (edebi, sanatsal, müzikal, yazılım vb.) kopyalanması ve türevlerinin üretilmesi üzerinde eser sahibine tanınan yasal hak. Genellikle eser sahibinin yaşamı + belirli bir süre (ülkeye göre değişir) geçerlidir. Amacı yaratıcılığı teşvik etmektir.

  3. Patent: Yeni, özgün ve endüstriyel olarak uygulanabilir bir buluş (makine, süreç, ürün) üzerinde sahibine belirli bir süre (genellikle 20 yıl) tekel hakkı verir. Buluşu kullanmak isteyenler lisans bedeli öder. Amacı yeniliği teşvik etmek ve buluşun kamuya açıklanmasını sağlamaktır.

• İnternetin Yarattığı Zorluklar: Dijital içeriklerin (film, müzik, yazılım, kitap) kolayca kopyalanıp küresel olarak dağıtılabilmesi, telif hakkı ihlallerini (korsanlık) büyük ölçüde artırmıştır.

5. Hesap Verebilirlik, Kontrol ve Sistem Kalitesi

• Sorumluluğun Belirlenmesi Güçlüğü: Bilişim sistemlerindeki hatalarda (örn: hatalı finansal işlem) sorunun kaynağını (yazılım, donanım, ağ, veri, insan hatası) ve sorumlusunu net olarak belirlemek karmaşıktır.

• Sistem Sorunlarının Kaynakları (Teknik Sınıflandırma):

  1. Yazılım Hataları ve Güvenlik Açıkları (Bugs & Vulnerabilities)

  2. Donanım Arızaları veya Yetersizliği

  3. Zayıf Veri Kalitesi (Eksik, yanlış, tutarsız veri)

• Temel Kabul: %100 hatasız yazılım/sistem mümkün değildir; risk yönetimi ve kalite standartları kritik öneme sahiptir.

6. Yaşam Kalitesi: Suç, Eşitsizlik ve Sağlık

• Bilgisayar Suçu (Tanım ve Örnekler): Bilgisayar veya ağları kullanarak veya hedef alarak işlenen yasa dışı eylemler. Örnekler: Veri hırsızlığı, sistemlere zarar verme, hizmet engelleme (DoS), kimlik avı (phishing). Yetkisiz Erişim: Bir sisteme izinsiz girmek veya girmeye çalışmak, kasıt olmasa bile genellikle suçtur.

• Bilgisayarı Kötüye Kullanım (Tanım ve Fark): Yasa dışı olmasa bile, etik olmayan veya amaç dışı kullanım. En yaygın örnek: Spam (istenmeyen toplu ticari e-posta).

• Sayısal Uçurum / Sayısal Bölünme (Digital Divide): Toplumdaki farklı gelir grupları, etnik kökenler, coğrafi bölgeler arasında teknolojiye (bilgisayar, internet) erişim ve kullanım becerilerindeki eşitsizlik.

• Sağlık Riskleri (Öğrenilecek Terimler ve Kısaltmalar):

  • RSI (Repetitive Stress Injury - Tekrarlayan Zorlanma Rahatsızlığı): Tekrarlı fiziksel hareketler (örn: sürekli yazı yazma) sonucu kas, sinir ve tendonlarda oluşan ağrı ve hasar.

  • CTS (Carpal Tunnel Syndrome - Karpal Tünel Sendromu): RSI’nin yaygın bir türü; bilekteki medyan sinirin sıkışması sonucu elde ağrı, uyuşma. Klavye kullanımıyla ilişkilendirilir, milyonlarca çalışanı etkileyebilir.

  • CVS (Computer Vision Syndrome - Bilgisayar Görme Bozukluğu): Uzun süre ekrana bakmaktan kaynaklanan göz yorgunluğu, bulanık görme, kuruluk, baş ağrısı.

  • Teknostres: Teknolojiyle sürekli etkileşimden kaynaklanan modern stres; sabırsızlık, çoklu görev baskısı, sosyal izolasyon hissi. Milyonları etkilediği düşünülmektedir.

  • Diğer Potansiyel Riskler: Elektromanyetik radyasyon veya manyetik alanların uzun vadeli etkileri (henüz tam kanıtlanmamış).

7. Önemli Skandallar

• Enron Skandalı: Muhasebe hileleri, yanlış beyanlar ve denetim zaafları kullanılarak şirketin finansal durumunun olduğundan iyi gösterilmesi ve ardından gelen iflas.
• WorldCom Skandalı: Şirket gelirlerini yapay olarak şişirmek için yasa dışı muhasebe yöntemlerinin kullanılması ve ABD tarihindeki en büyük iflaslardan biri.