Noetic Logos

1- Siyasi İnkılâplar, Saltanatın Kaldırılması, Cumhuriyetin İlanı, Halifeliğin Kaldırılması

7 dakika okuma süresi

Saltanatın Kaldırılması

  • Mustafa Kemal, 9. Ordu Müfettişi olarak Samsun’da gönderdiği ilk raporda “milli irade” kavramını vurgulamıştır.
  • Amasya Tamimi (21-22 Haziran 1919) ile millî egemenlik kavramı öne çıkarılmış, kongreler süreci başlamıştır.
  • Misak-ı Millî’nin Son Osmanlı Mebusan Meclisi’nde 28 Ocak 1920’de kabulü millî irade kavramının daha güçlü dile getirilmesine zemin hazırladı ve buna binaen İstanbul’un 16 Mart 1920’de işgâli “millî irade” kavramının hayata geçirilmesinde önemli bir adım atılmasını sağlamanın yanı sıra 23 Nisan 1920’de Ankara’da yeni bir Meclis’in açılmasına da imkân tanıdı.

Teşkilat-ı Esasiye Kanunu (1921 Anayasası -20 Ocak-)

  • Teşkil: Düzenleme, organize etme.
    • Teşkilat: Örgüt, kuruluş, organizasyon Aynı amaç doğrultusunda bir araya geren kişi ya da kuruluşlar.
  • Esas: Bir şeyi meydana getiren ana unsur, asıl yapı, temel.
    • Esasiye: Temel ile ilgili, esasa ait.
  • I. İnönü Savaşı’ndan sonra.
  • Egemenliğin halka verildiği, bütünüyle onun tarafından kullanılmasının kabul edildiği ilk siyasal belgedir.
  • TBMM’nin otoritesini ilan etme düşüncesiyle ilan edilmiştir.
  • 20 Ocak 1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiye kanunu ile saltanatın kaldırılmasına yönelik düzenlemeler yapılmıştı. Düzenlemeler:
    • a) Hakimiyet millete aittir.
    • b) Kanun yapma gücü mecliste toplanmıştır (Yasama).
    • c) Yeni devlet meclisçe yönetilecektir (Yürütme).
    • Yani, daha 1921 başlarında yasama ve yürütme yetkileri yeni kurulan devlette meclise verilir. Yargı yetkisi de zaten meclise bağlı İstiklal Mahkemeleri aracılığıyla yürütülmektedir.
      • Bu bakımdan bakıldığında, bir devletin elinde bulunan üç erk (yasama, yürütme, yargı) saltanat makamının dışına taşınmıştır.


  • Lozan Konferansı’na TBMM ile İstanbul yönetiminin beraber çağrılması saltanat tartışmalarını alevlendirmiştir.
    • 1 Kasım 1922’de saltanat kaldırılmıştır ve Osmanlı padişahı yalnızca halifelik yetkisine haiz bir makam hâline gelmiştir.
  • Vahdettin 17 Kasım 1922’de İngilizlerin yardımıyla İstanbul’dan ayrıldı.
  • 18 Kasım 1922’de TBMM, Veliaht Abdulmecid’i halife seçti.
  • Ankara’nın 13 Ekim 1923’de başkent oluşu yeni yönetimin kimliğini ve eskisinden farklı olduğunu da vurgulamaktadır. Saltanatın artık geçmişte kaldığı ve tüm yetkilerin Ankara’da olduğuna dair önemli bir çerçeveyi de belirtiyor.
  • “Saltanatın kaldırılması, Millî Mücadele’nin başından beri süregelen Ankara ile İstanbul arasındaki iktidar mücadelesinin Ankara lehine sonuçlandığının belgesidir.”

Cumhuriyetin İlanı

  • Mustafa Kemal, 28 Ekim 1923 akşamı Çankaya’da “Yarın Cumhuriyet’i ilan edeceğiz” demiştir.

  • 1921 Anayasası Değişiklik Önergesi (29 Ekim 1923)

    1. Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir. İdare şekli, halkın kendi kaderini kendisinin tayin edeceği temeline dayanır. Devletin hükümet şekli Cumhuriyettir.
    2. Türkiye Devleti’nin dini İslam dinidir. Resmî dili Türkçe’dir. Başkenti Ankara’dır.
    3. Türkiye Devleti, TBMM tarafından yönetilir.
    4. Türkiye Cumhurbaşkanı, TBMM genel kurulunca kendi üyeleri arasından seçilir. Türkiye Cumhurbaşkanı devketin de başkanıdır. Gerektiğinde Meclis’e ve Bakanlar Kurulu’na başkanlık eder. Başbakan, Cumhurbaşkanı tarafından Meclis üyeleri arasından seçilir.
  • Hazırlanan bu önergenin 29 Ekim 1923’de kabul edilmesiyle Cumhuriyet ilan edilmiştir.
  • İlk cumhurbaşkanı Mustafa Kemal; ilk başbakan ise İsmet İnönü olmuştur.
  • Daha sonra kabul edilen 1924 Anayasası’nda “Devletin şekli Cumhuriyettir” hükmü konulmuş ve değiştirilemez hâle getirilmiştir.

Halifeliğin Kaldırılması ve 3 Mart 1924 Yasaları

  • 3 Mart 1924’te TBMM, Halifeliği kaldırmış ve Osmanlı Hanedanı’nı sınır dışı etmiştir.
    • Gerekçe: “Halifelik, iç ve dış politikada iki başlılığa neden oluyor.”

Bilgi

  • İngiltere’nin Türkiye elçisi, halifeliğin kaldırılmasını “Müslümanların artık İngiltere’ye tehdit oluşturmadığı” şeklinde değerlendirmiştir.
  • Halifeliğin kaldırılmasıyla laikleşme süreci hızlanmıştır.
  • Aynı gün çıkarılan yasalar:
    • Şer’iye ve Evkaf Vekaleti kaldırıldı, yerine Diyanet İşleri Başkanlığı ve Vakıflar Genel Müdürlüğü kuruldu.
    • Erkan-ı Harbiye Reisliği kaldırılarak yerine Genelkurmay Başkanlığı kuruldu.
      • Erkân:
        1. Bir şeyde temel durumunda olan taraflar, çok kuvvetli ve güçlü olan yönler, esaslar.
        2. Bir topluluğun başlıca kimseleri, ileri gelenler.
        3. Adêt, yol yöntem, usûl, âdap
    • Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile eğitim-öğretim birleştirildi, Maarif Bakanlığu oluşturuldu.

Soru-Cevap

Bilgiye Dayalı Sorular ve Cevapları

  1. Amasya Tamimi’nin yayınlanma tarihi ve en önemli vurgusu nedir?
    • Tarih: 21-22 Haziran 1919
    • En önemli vurgu: Millî iradenin hâkim kılınması ve milletin kendi geleceğini belirlemesi gerektiğidir.
  2. Misak-ı Millî nedir ve hangi tarihte kabul edilmiştir?
    • Tanımı: Osmanlı Mebusan Meclisi tarafından kabul edilen ve millî sınırları belirleyen, bağımsızlık ilkesini içeren metindir.
    • Tarih: 28 Ocak 1920
  3. Saltanat ne zaman ve hangi gerekçelerle kaldırılmıştır?
    • Tarih: 1 Kasım 1922
    • Gerekçeler:
      • Saltanatın, millî iradenin önünde bir engel oluşturması
      • TBMM’nin meşruiyetini tam olarak sağlaması için gereklilik
      • Lozan Konferansı’nda TBMM’nin tek temsilci olarak katılımını sağlamak
  4. Cumhuriyet’in ilanı öncesi yaşanan hükümet krizi hangi tarih ve olaylarla bağlantılıdır?
    • Tarih: 27 Ekim 1923
    • Olaylar:
      • Fethi Okyar hükümetinin istifası
      • Yeni hükümetin kurulamaması
      • Meclis hükümeti sisteminin yetersiz kalması
      • Mustafa Kemal’in, Cumhuriyet’i ilan etme kararı alması
  5. 1921 ve 1924 Anayasaları arasındaki temel farklar nelerdir?
    • 1921 Anayasası:
      • Geçici nitelikteydi.
      • Halk egemenliği ilkesi getirilmiş, ancak devletin yönetim şekli açıkça belirtilmemişti.
    • 1924 Anayasası:
      • Devletin yönetim şekli Cumhuriyet olarak kesinleşmiştir.
      • TBMM’nin yetkileri genişletilmiş ve kuvvetler birliği esas alınmıştır.
  6. Halifeliğin kaldırılmasının gerekçesi nedir ve hangi tarihte kaldırılmıştır?
    • Tarih: 3 Mart 1924
    • Gerekçesi:
      • Halifeliğin varlığının Türkiye’de yönetimde iki başlılık yaratması
      • Cumhuriyet rejiminin oturmasını engellemesi
      • Dış ülkeler tarafından siyasî baskı unsuru olarak kullanılması
  7. Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun amacı nedir ve hangi tarihli yasalarla birlikte çıkarılmıştır?
    • Amaç: Eğitim sistemini birleştirerek dinî ve modern eğitimi tek çatı altında toplamak
    • Tarih: 3 Mart 1924
    • Birlikte çıkarılan yasalar:
      • Halifeliğin kaldırılması
      • Şer’iye ve Evkaf Vekaleti’nin kaldırılması
      • Genelkurmay Başkanlığı’nın kurulması

Olaylara Dayalı Sorular ve Cevapları

  1. *Mustafa Kemal’in “Yarın Cumhuriyet’i ilan edeceğiz” sözünü söylediği toplantı hangi tarihte ve nerede gerçekleşmiştir?
    • Tarih: 28 Ekim 1923
    • Yer: Çankaya Köşkü
  2. Lozan Antlaşması sürecinde TBMM ve İstanbul yönetimi arasındaki yetki çatışması hangi tartışmalara neden olmuştur?
    • İtilaf Devletleri, Lozan Konferansı’na İstanbul ve TBMM temsilcilerini birlikte davet etmek isteyince, saltanatın varlığı tartışılmış ve sonuç olarak kaldırılmasına karar verilmiştir.
  3. Ankara’nın başkent ilan edilmesi hangi tarih ve gerekçelere dayanmaktadır?
    • Tarih: 13 Ekim 1923
    • Gerekçeler:
      • Anadolu’nun ortasında stratejik konuma sahip olması
      • Milli Mücadele’nin buradan yönetilmesi
      • İstanbul’un işgal edilme riskine karşı güvenli bir merkez oluşturulması
  4. Halifeliğin kaldırılmasının dış dünyadaki yankıları nelerdir ve hangi ülke bu gelişmeyi olumlu karşılamıştır?
    • Tepkiler:
      • Müslüman ülkelerde eleştiriler ve tepkiyle karşılanmıştır.
      • İngiltere, halifeliğin kaldırılmasını olumlu karşılamış ve İngiltere Büyükelçisi Roland Lindsday, “Türkiye, artık Müslümanları İngiliz İmparatorluğu için bir tehlike olmaktan çıkardı” demiştir.
  5. Cumhuriyet’in ilan edilmesi, Osmanlı’dan kalan hangi yönetim anlayışına son vermiştir?
    • Saltanat ve meşrutiyet anlayışına kesin olarak son verilmiş, halkın doğrudan egemen olduğu bir yönetim sistemine geçilmiştir.

Çizelge

Zaman Çizelgesi

  • 1. Dünya Savaşı Sonu: Osmanlı Devleti yıkıldı, stratejik coğrafyası İtilaf Devletleri tarafından işgal edildi. Anadolu’da işgallere karşı Kuvay-ı Milliye hareketi başladı.
  • Mayıs 1919: Mustafa Kemal, 9. Ordu Müfettişi olarak Samsun’dan gönderdiği ilk raporda “milli irade” kavramını vurguladı.
  • 21-22 Haziran 1919: Amasya Genelgesi yayınlandı.
  • 28 Ocak 1920: Misak-ı Milli, Son Osmanlı Mebusan Meclisi’nde kabul edildi.
  • 16 Mart 1920: İstanbul’un işgali ile Anadolu ve İstanbul arasındaki bağlantı koptu.
  • 23 Nisan 1920: Ankara’da Büyük Millet Meclisi (TBMM) açıldı.
  • 20 Ocak 1921: Teşkilat-ı Esasiye Kanunu (1921 Anayasası) kabul edildi.
  • 1 Kasım 1922: Saltanat kaldırıldı. Osmanlı padişahı sadece halifelik yetkisine sahip bir makam oldu.
  • 17 Kasım 1922: Vahdettin, İngilizlerin yardımıyla İstanbul’dan ayrıldı.
  • 18 Kasım 1922: TBMM, Veliaht Abdülmecid’i halife seçti.
  • 27 Aralık 1919: M. Kemal Paşa, Ankara’ya gelerek Heyeti Temsiliye’nin çalışmalarını buradan yürüttü.
  • 13 Ekim 1923: Ankara, yeni devletin başkenti olarak kabul edildi.
  • 27 Ekim 1923: Fethi (Okyar) Bey hükümeti istifa etti. Hükümet bunalımı yaşandı.
  • 28 Ekim 1923: Mustafa Kemal Paşa, Çankaya Köşkü’nde arkadaşlarına “Yarın Cumhuriyet ilan edeceğiz” dedi.
  • 29 Ekim 1923: Cumhuriyet ilan edildi. Mustafa Kemal Paşa Cumhurbaşkanı seçildi. İsmet Paşa hükümeti kurmakla görevlendirildi.
  • 3 Mart 1924: Halifelik kaldırıldı. Osmanlı hanedanı mensuplarına ülkeden gitmeleri emredildi. Şerriye ve Evkaf Vekaleti kaldırıldı. Diyanet İşleri Başkanlığı ve Vakıflar Genel Müdürlüğü kuruldu. Erkan-ı Harbiye Reisliği kaldırılarak yerine Genel Kurmay Başkanlığı kuruldu. Tevhid-i Tedrisat Kanunu kabul edildi.

Karakter Listesi

  • Mustafa Kemal Atatürk: Türk asker, devlet adamı, yazar ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu ve ilk Cumhurbaşkanı. Milli Mücadele’nin lideri.
  • Vahdettin (Mehmet VI): Son Osmanlı padişahı. Saltanatın kaldırılmasının ardından İngiliz himayesinde İstanbul’dan ayrıldı.
  • Abdülmecid II: Son Osmanlı halifesi. TBMM tarafından halife olarak seçildi.
  • İsmet İnönü: Türk asker ve devlet adamı. Milli Mücadele’de önemli görevler üstlendi. Cumhuriyet’in ilk başbakanı.
  • Fethi (Okyar) Bey: Türk diplomat ve siyasetçi. Cumhuriyet’in ilanından önce başbakanlık yaptı.
  • Emir Ali ve Ağa Han: Ünlü Hintli Müslüman liderler. Halifeye daha etkin olması için mektup gönderdiler.
  • Lütfi Fikri: İstanbul Barosu Başkanı. Halifeye hitaben bir açık mektup gönderdi.
  • Yavuz Sultan Selim: Osmanlı padişahı. Mısır’ı fethiyle halifeliğin Osmanlılara geçtiği kabul edilir.
  • II. Abdülhamid: Osmanlı padişahı. Halifelik meselesi döneminde siyasi bir araç olarak gündeme geldi.
  • Roland Lindsday: İngiltere büyükelçisi. Halifeliğin kaldırılmasının İngiliz İmparatorluğu açısından olumlu sonuçlar doğurduğunu belirtti

Grafik Görünümü