5- Tesis Yerleşimi ve Kapasite Planlaması

• Kapasite: Bir tesisin ulaşabileceği maksimum çıktı oranı. Tesis, bir organizasyon, bir bölüm veya sadece bir makine olabilir.
• Kapasite Planlaması: Bir tesisin ulaşabileceği çıktı oranını belirleme süreci.

Önemli!

Bir şirkette kapasite planlaması STRATEJİK veya TAKTİK kararlara karşılık gelen iki düzeyde gerçekleştirilmektedir.

• Kapasite kararlarının ilk seviyesi, tabiatı gereği stratejik ve uzun vadelidir.
  • Şirketin yeni tesis ve ekipmanlara hangi yatırımları yapması gerektiğine karar verdiği yerdir. Bu kararlar tabiatı gereği stratejik olduğundan şirketin uzun süre bunlarla birlikte yaşaması gerekmektedir. Ayrıca, büyük sermaye harcamaları gerektirir ve şirketin iş yapma kabiliyeti üzerinde büyük bir etkileri olmaktadır.
• Kapasite kararlarının ikinci seviyesi, tabiatı gereği daha taktikseldir.
  • İş gücünün planlanması, envanterler ve makinelerin günlük kullanımı gibi kısa vadeli konulara odaklanmaktadır.

Kapasite Ölçümü

• Yöneticilerin vermesi gereken en önemli ve kritik tasarım kararı olan kapasite kararları, işletmenin başarısını etkileyebilecek önemli ve stratejik tasarım kararlarındandır. Bu kararlar maliyet, gelir, sermaye, kalite, müşteri talebini karşılama hızı, tedarik güvenliği ve esneklik ile yakından ilişkilidir.

• Maliyetler kapasite ve talep arasındaki dengeden etkilenir.

  • Kapasitenin talebe göre fazla olması, ürünün birim maliyetinin yükselmesine neden olur.

• Gelirler kapasite ve talep arasındaki dengeden etkilenir.

  • Kapasite “düzeyinin” talebe eşit ya da daha büyük olması gelir kaybını engellemiş olur.
    

• Yüksek talebin karşılanması için stoğa üretim kararırın verilmesi işletme sermayesini olumsuz yönde etkileyecektir.

  • Bu karar talebin karşılanmasını sağlayacak ancak ürünlerin satışı yapılana kadar gelir girişi olamayacaktır.
    

• Geçici personel kullanımı (talepteki dalgalanmaları karşılayan kapasite planı), tecrübesiz personel çalıştırılması ile eş anlamlı olduğundan, ürün veya hizmet kalitesini olumsuz etkileyebilir.

• Kasıtlı olarak fazla üretim yapmak müşteri taleplerine hızı artırabilir. Müşterilerin birçoğu ürüne hızla ulaşmak ister.

• Tedarik Güvenliği: Kapasitenin talebe çok yakın olması tedarik güvenliğini riske atar, çünkü bu durum olası teslimat aksaklıklarının telafisini zorlaştırır.

• Esneklik: Özellikle hacim esnekliği, kapasite fazlasına sahip olmayı gerektirir. Eğer kapasite talebi ancak karşılıyorsa, talepteki ani artışlara cevap vermek mümkün olmaz.

Bir işletmenin kapasitesi, ürün özelliklerine göre kullanılan girdiler veya üretilen çıktılar baz alınarak ölçülür. Söz gelişi, çok çeşitli ürünler (ekmek, pasta, vb.) üreten bir fırının kapasitesini tek tek ürün sayılarıyla ölçmek zordur. Bunun yerine, günlük kullandığı un miktarı gibi ana bir girdi üzerinden kapasitesini belirtmek daha kolay ve anlaşılır bir yöntemdir.

Kapasite Türleri

a) Teorik (Maksimum) Kapasite

• Makine ve diğer üretim araçlarının hiçbir duraklama olmaksızın çalışmasıyla VE üretim sürecinde yetenekli işgücü kullanılmasıyla ulaşılabilecek maksimum üretim miktarına denir.
  • Söz gelimi, bir tuğla fabrikasının yıllık teorik kapasitesinin 5.000.000 adet/yıl tığla olması durumunda, bu fabrikanın yetişmiş iş gücüyle bir yıl boyunca hiç durmadan ve hiçbir arıza yapmadan çalışarak 5.000.000 adet tuğla üretebileceği anlaşılmaktadır.

b) Normal (Pratik) Kapasite

• Teorik kapasiteden çeşitli duraklamalar sonucu meydana gelen kayıplar çıkarılarak bulunan kapasite, bir işletmenin, çeşitli sınırlamalar çerçevesinde ulaşabileceği çıktı düzeyidir ve normal (pratik) kapasite olarak adlandırılır.
• Geleceğe dönük bir beklentidir. “Ne kadar yapabilmeliyiz?” sorusuna cevap verir (normal şartlarda).
• Pratik kapasite ile normal düzeyde bir üretim ifade edilmektedir ve genellikle bu kapasite işletmelerin varmaya çalıştığı normal verimliliği ifade eden bir ölçü olarak kullanılmaktadır.
• “Her şey normal giderse, realist olarak bu kadar üretebiliriz.”
  • Doğru kararlar alınarak ve doğru yöntemler kullanılarak pratik kapasitenin artırılması ve teorik kapasiteye yaklaştırılması mümkündür ✅

c) Fiili Kapasite

• İşletmenin herhangi bir dönemindeki fiili (gerçekleşen) üretim kapasitesine denir.
• Geçmişe dönük bir gerçektir. “Ne kadar yaptık?” sorusuna cevap verir.
• Gerçek üretim miktarını ifade eder.
• “Gün bitti, gerçekte şu kadar ürettik” dediğimiz sonuçtur.

d) Atıl (Boş) Kapasite

• İşletmenin belirli bir dönemde gerçekleştirilen üretim miktarı yani fiili kapasitesi, normal kapasitenin altında ise aradaki farka işletmenin atıl (boş) kapasitesi denir.
• Atıl Kapasite = $\text{Normal (Pratik) Kapasite - Fiili Kapasite}$

Çalışma Derecesi

• Çalışma derecesi, bir işletmenin normal (pratik) kapasitesinin ne kadarını fiilen kullandığını gösteren bir orandır. (Fiili Kapasite / Pratik Kapasite)

$\text{C¸alıs¸ma Derecesi}=\frac{\text{Fiili Kapasite}}{\text{Normal (Pratik) Kapasite}}$

• Çalışma derecesi, (pratik) kapasitenin ne kadar verimli kullanıldığını gösterir:
  • $1$ ise: Tam kullanım, atıl kapasite yok.
  • $<1$ ise: Atıl kapasite var, verimsizlik işareti.
  • $>1$ ise (nadir): Normalden daha az duraksama ile beklenenin üstünde üretim yapılmış.